Twierdza Kraków

Twierdza Kraków to układ budowli, urządzeń i zespołów obronnych z okresu od XVIII do XX wieku, powstałych w związku z funkcjami militarnymi pełnionymi przez Kraków od schyłku I Rzeczypospolitej po odzyskanie niepodległości w 1918 roku.

Najdoskonalszą jej formą była twierdza pierścieniowa z drugiej połowy XIX i początku XX wieku, rozwinięta zgodnie z zasadami systemu fortowego przez siły zbrojne Austro-Węgier. Była największą twierdzą monarchii; miała istotne znaczenie strategiczne w Europie Środkowej i Środkowo-Wschodniej.

Budowa Twierdzy Kraków była realizowana etapami w latach 1849–1916 na kanwie wcześniejszych założeń obronnych – fortyfikacji Tadeusza Kościuszki z 1794 roku oraz wałów akcyzowych Rzeczpospolitej Krakowskiej. Zajęcie Krakowa przez Austriaków w 1846 roku otwarło możliwość ufortyfikowania najważniejszego miejsca na północ od Karpat; cesarstwo zrezygnowało wtedy z budowy twierdz między innymi w Myślenicach i Andrychowie, mających bronić wyjść z karpackich dolin walnych.

Początkowy okres budowy twierdzy to lata 1849–1856 – wznoszenie stałych fortów dostosowanych do właściwości broni gładkolufowej i nawiązujących do systemów fortyfikacyjnych z przełomu XVIII i XIX wieku. Powstał wtedy między innymi Fort 2 Kościuszko, Luneta Warszawska, forty wieżowe na podgórskich Krzemionkach i umocnienia Wawelu jako cytadeli.

Lata 1854–1855, czyli drugi, niezwykle ważny – także dla dzisiejszej struktury urbanistycznej miasta – etap budowy twierdzy, nakłada się na pierwszy. Wojna krymska, której wynikiem mogło być otwarte wystąpienie cesarstwa rosyjskiego przeciw Austrii, zmusiła Austriaków do prewencyjnego umocnienia Krakowa za pomocą ponad 30 szańców polowych (Feldschanz). Ich pierścień wymagał sieci dróg, będących zaczątkiem regulacji przedmieść Krakowa, utrwalonej w dalszym rozwoju miasta.

Kolejne dziesięciolecie – 1856–1866 – to próby udoskonalenia i uzupełnienia twierdzy. Imponującym zamierzeniem – a w istocie ostatnią próbą ujęcia Krakowa w ciągłe, regularne fortyfikacje, wywodzące się jeszcze z doświadczeń renesansowych miast idealnych – była wielka rozbudowa bastionowo-poligonalnego rdzenia, nazwanego „permanentnym dziełem obozu warownego Kraków”. Kosztowny i nigdy nie ukończony projekt dał Krakowowi drugą obwodnicę – Aleje Trzech Wieszczów, zachowany Bastion III Kleparz, ruiny Bastionu V na Rondzie Mogilskim i… pokutującą do dziś legendę o „żelaznym pierścieniu” blokującym rozwój miasta. W tych latach zamieniono dwa szańce na ostatnie już forty reditowe, pod względem koncepcji bliższe wojnom napoleońskim niż rodzącej się erze pary, elektryczności i dalekosiężnej artylerii. Były to Forty 9 Krowodrza (wyburzony w latach pięćdziesiątych XX wieku) i imponujący, zachowany do dziś Fort 7 Za Rzeką, na Bronowicach, przy ul. L. Rydla. Zwiastunem przyszłości był natomiast Fort 15 Pszorna wysunięty daleko na wschód, na czyżyńskie łąki. Nie tak daleko jednak, by sprostać nowoczesnej artylerii – czyli zneutralizować nieprzyjacielskie baterie armat, które swoim ogniem mogłyby zniszczyć centrum miasta. W tym czasie swoją siłę ujawniały działa ładowane od tyłu, strzelające pociskami ładowanymi poprzez zamek gwintowanej, spiżowej lub żelaznej lufy, wypełnione kruszącym materiałem wybuchowym. Działa takie, rażące na dystans dwukrotnie większy i czyniące nieporównywalnie większe spustoszenia niż ich gładkolufowe poprzedniczki, zadebiutowały z szokującą skutecznością w czasie wojny francusko-pruskiej 1870–1871 roku. Siedem lat później rozpoczęto największą terytorialnie rozbudowę Twierdzy Kraków.

Lata 1878–1886 to czas budowy nowego, zewnętrznego pierścienia twierdzy, złożonego głównie z fortów artyleryjskich. Tak wyznaczono miejsca pod większość z późniejszych o około 8 lat fortów artyleryjskich. Fort 43 Pasternik zachował nawet częściowo narys dawnego wielokątnego szańca. Olbrzymie: 47 Łysa Góra i 51 Rajsko stanowiły twórczą kontynuacje standardowego fortu niemieckiego projektu Biehlera; nieco późniejsze 45 Marszowiec i 48 Batowice – to wyraz daleko idącej austriackiej optymalizacji i racjonalizacji niemieckich standardów. Dwuwałowy Fort 52 Borek i wczesny pancerny Fort 38 Skała – to forteczne eksperymenty: pierwszy w dziedzinie uniwersalizacji funkcji (podniesienie roli obrony bliskiej, realizowanej przez piechotę uzbrojoną w szybkostrzelną broń ręczną i lekką artylerię), drugi w dziedzinie minimalizacji rozmiarów, zwiększenia odporności strukturalnej i przeżywalności środków ogniowych poprzez ukrycie ich pod pancerzem.

Fort 38 wyprzedził o 8 lat kolejną, tym razem pancerną fazę rozbudowy twierdzy. Przypadła ona na lata 1892–1900. Była reakcją na kryzys w fortyfikacji, wywołany wynalezieniem pocisku minowego i rezultatem postanowień komisji Binglera z 1899 roku. Realizacja większej liczby fortów pancernych stała się możliwa dzięki rozwojowi metalurgii i relatywnemu obniżeniu kosztów wież oraz kazamat pancernych, choć te w momencie rozpoczęcia budowy nie wyszły jeszcze z fazy badań i prób. Dwa największe, ześrodkowane forty pancerne, zwane jednostkowymi, czyli 47a Węgrzce (największy zachowany fort pancerny w Polsce; jeden z największych na świecie) i nieco mniejszy 49a Dłubnia rozpoczęto w 1892 roku, a dwa lata później ruszyła niemal seryjna budowa kolejnych 13 mniejszych, tańszych i prostszych fortów pancernych obrony bliskiej. Serię tę rozpoczął fort 44a Pękowice, którego finalnym projektantem i budowniczym był płk. inż. Emil Gołogórski, późniejszy generał Wojska Polskiego, pierwszy generalny inspektor naszych wojsk technicznych. Fortom pancernym towarzyszyły, mniej liczebne, forty obrony bliskiej nieposiadające pancerza, przewidziane głównie dla piechoty, takie jak 41a Mydlniki, 49½a Mogiła i 50a Lasówka. Budowa i rozbudowa zewnętrznego pierścienia Twierdzy Kraków (1879–1886 i 1892–1900), a także rozbudowa rdzenia (1887–1888) spowodowały największe, widoczne do dziś przekształcenia krajobrazu miasta, które docelowo musiało przyjąć dziewięćdziesięciotysięczną załogę obrońców. Budowa pierścienia drogi rokadowej i radialnych dróg dojazdowych na zewnątrz, wielkich zespołów koszarowych i magazynowych wewnątrz miasta, rozwijanie olbrzymiego systemu zieleni maskującej (szacunkowo około 50 tysięcy sadzonek drzew) czy regulacja zabudowy i terenów rolnych poprzez stosowanie fortecznych zakazów zabudowy – to tylko część najbardziej widocznych przemian urbanistycznych związanych z rozbudową Twierdzy Kraków. Mniej oczywiste, ale równie dobrze widoczne w krajobrazie miasta konsekwencje rozwoju Twierdzy mają charakter zarówno negatywny (spekulacja gruntami), jak i pozytywny (wznoszenie szpitali i monumentalnych budowli rządowych, municypalnych i prywatnych). Można na tej podstawie stwierdzić, że modernizacja Krakowa – wpisująca miasto w horyzont kulturowy drugiej rewolucji przemysłowej – dokonywała się, paradoksalnie, nie poprzez przemysł, lecz rozwój inwestycji militarnych i komunikacyjnych; to nie fabryka, lecz pancerny fort i nowoczesny parowóz są najwłaściwszymi symbolami źródeł współczesnego kształtu Krakowa. Żadna z faz rozwoju twierdzy nie miała już tak wielkiego wpływu na rozwój miasta, w jego dzisiejszej metropolitalnej skali, a wówczas – w skali miasta i okolicznych gmin.

Faza przypadająca na lata 1910–1914 jest najlepiej widoczna (i najmniej kojarzona z dziejami militarnymi) w… centrum miasta. Decyzja o likwidacji rdzenia i przeniesienie wewnętrznego pierścienia umocnień na dawną zewnętrzną linię obrony, wyznaczoną niegdyś przez wieniec szańców i fortów z połowy XIX wieku, uwolniła tereny przymiejskich gmin, otwierając drogę do ich urbanizacji, a także dając asumpt do powstania koncepcji Wielkiego Krakowa. Pierścień nauczycielskich, urzędniczych, a w mniejszym zakresie także robotniczych osiedli i kwartałów, powstałych głównie w dwudziestoleciu międzywojennym to wynik właściwego zagospodarowania uwolnionej przestrzeni miejskiej.

Nowoczesny rdzeń twierdzy, złożony z radykalnie zmodernizowanych szańców i w mniejszym zakresie dawnych fortów, połączonych wałami i płytkimi fosami, utrwalił niepełny pierścień obwodnicy miasta – ulic: Piastowskiej, Rydla, Radzikowskiego i innych. W tych latach rozpoczęto też modernizację zewnętrznego pierścienia twierdzy; nie osiągnęła ona już jednak rozmachu poprzednich faz. Znacznie zmodyfikowano artyleryjski Fort 44 Tonie, wzmacniając go strukturalnie, instalując baterie pancerne dla wysuwalno-obrotowych wież pancernych M.2 (w forcie tym znajdują się jedyne zachowane na świecie egzemplarze) i budując potężną pancerną baterię kazamatową do ognia bocznego – tradytor. Tuż przed wybuchem wojny powstał Fort Bielany (nazywany też Krępak), należący już nie do fortowego, lecz rozproszonego systemu fortyfikacyjnego. W podobnym kierunku poszła modernizacja Fortu 53 Bodzów. W dziełach tych zapisane są doświadczenia kolejnego ze sławnych konfliktów – wojny rosyjsko-japońskiej 1904–1905. Odpowiedzią na rozwój artylerii stromotorowej wielkiej mocy okazały się natomiast kute w skale lub budowane metodami górniczymi podziemne schrony, tak zwane kawerny – na przedpolach, zapolach i pomiędzy fortami. Ostatni etap rozwoju twierdzy to również budowa ważnych i nowoczesnych zespołów logistycznych – zespołu aprowizacyjnego na Bosackiem (z elektrycznymi piekarniami i podziemnymi magazynami izotermicznymi), lotniska, stacji radiotelegrafu czy też garaży dla wojsk samochodowych.

Faza wojenna, 1914–1916. Mobilizacja i wybuch wojny oznaczały doraźną, błyskawiczną budowę kilkudziesięciu potężnych polowych punktów oporu w międzypolach oraz na przedpolach fortów. W istocie ciężar walk w obydwu fazach Bitwy o Kraków w 1914 roku przeniósł się właśnie na polowe pozycje wysunięte, starzejące się forty stanowiły zaś ich zaplecze i wsparcie.

Kraków był nie tylko twierdzą, lecz również siedzibą dowództwa I Korpusu sił zbrojnych Austro-Węgier. Odegrał ważną i symboliczną rolę miejsca, do którego najdalej na zachód dotarła, została zatrzymana i odparta ofensywa wojsk rosyjskich, nazwana propagandowo „rosyjskim walcem parowym”. Pierwsza odsłona Bitwy o Kraków 1914 roku rozegrała się na północ od twierdzy, gdzie rosyjska 9. Armia próbowała rozdzielić 1. i 4 armię austro-węgierską. Twierdza pełniła wtedy funkcję bliskiego zaplecza frontu, zwornika jego południowej i północnej części. 16 listopada wyprowadzono z niej na północ silne kontruderzenie. Apogeum walk nastąpiło kilka dni później w rejonie Iwanowic. Mimo ponownego podejścia pod pierścień fortów Rosjanie zostali odparci. Koniec batalii, w której wzięło udział około 400 tysięcy żołnierzy, zaś cesarsko-królewskie siły zbrojne straciły około 28 tysięcy żołnierzy zabitych, rannych, wziętych do niewoli, nastąpił 25 listopada. Po niecałych 10 dniach Rosjanie, tym razem siłami 3. Armii dowodzonej przez gen. Radkę Dymitriewa, z wysuniętym na czoło XXI Korpusem gen. Jakowa Szkinskiego, próbowali wbić się w obszar forteczny po linii słabiej bronionych rozlewisk Wisły od strony wschodniej. Rozpoznanie lotnicze pozwoliło komendzie twierdzy na właściwą koncentrację artylerii, a nawet na zaryzykowanie agresywnego manewru oskrzydlającego z wyprowadzeniem części sił na daleką południową flankę twierdzy – w doliny Beskidu Wyspowego. Stamtąd, w chwili starcia na wschodnich pozycjach wysuniętych twierdzy, 5–6 grudnia 1915 roku (z najlepiej znanym, uczczonym pomnikiem, bojem na pozycji Kaim pod Wieliczką) rozpoczęto natarcie odciążające krakowską fortecę i zagrażające Rosjanom odcięciem ich sił. Manewr się powiódł. Rosjanie zmuszeni zostali do odstąpienia od Krakowa, na linie Dunajca i Białej. Czasowa stabilizacja frontu dała państwom centralnym niezbędny czas do przygotowania największej na froncie wschodnim operacji przełamania pod Gorlicami wiosną 1915 roku.

Twierdza Kraków spełniła całkowicie zadanie pewnego, bezpiecznego, centralnego punktu oparcia dla frontu.

Pomimo dewastacji, a nawet planowego niszczenia fortów (powstrzymanego na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku przez Janusza Bogdanowskiego – znawcę architektury obronnej, później profesora Politechniki Krakowskiej – oraz profesora Karola Estreichera – znakomitego historyka sztuki) do dziś zachowało się około 100 zabytkowych obiektów i zespołów fortyfikacji, głównie stałej, z reliktami fortyfikacji polowej, na terenie gmin: Kraków, Zielonki, Zabierzów i Wieliczka. Włączywszy w to inne, niefortyfikacyjne dzieła twierdzy, daje to w sumie około 140 zespołów zabytkowych, 300 ha starodrzewu i 1100 ha otwartego, zielonego, choć zagrożonego krajobrazu. Najlepiej zachowane i dobrze odrestaurowane obiekty, które warto zwiedzić, to: Forty 2 Kościuszko, 44 Tonie, 49 Krzesławice, 44¼ Grębałów, 39 Olszanica, 50 ½ Swoszowice, 52½ N Skotniki, Bastion III Kleparz; zespół aprowizacyjny Twierdzy – dziś Muzeum Armii Krajowej; zespoły koszarowe: Franciszka Józefa (obecnie Biblioteka Wojewódzka przy ul. Rajskiej) i arcyksięcia Rudolfa (dziś Politechnika Krakowska przy ul. Warszawskiej) oraz Muzeum Lotnictwa Polskiego, prezentujące unikatową kolekcję samolotów Wielkiej Wojny i historię pierwszego lotniska twierdzy.

Twierdza Kraków to niezwykle istotny zabytek sztuki obronnej na skalę światową, o cechach reprezentatywnych dla okresów swego powstawania. Stanowi kontynuację roli Krakowa jako ważnego węzła obronnego na przestrzeni wieków. Wiąże się ściśle z historią rozwoju miasta i okolic, a także z istnieniem i funkcjonowaniem garnizonu krakowskiego (armii austriackiej z dużym udziałem Polaków), a następnie Wojska Polskiego.

Jest z pewnością dobrem kultury o znaczeniu światowym. Podobnie jak inne fortyfikacje austro-węgierskie ma wyjątkową wartość zabytkową i uniwersalne walory poznawcze. Jest bowiem przykładem najbardziej awangardowych rozwiązań swej epoki w dziedzinie budownictwa obronnego i techniki wojennej, a także zastosowania najlepszych doświadczeń i praktyk w tej dziedzinie w ówczesnym świecie. Dziś wpisuje się w plany aktywizacji miasta i regionu w ramach warunków zrównoważonego rozwoju. Oferuje potencjalne korzyści wynikające z wytworzenia specjalnego, unikatowego w skali kraju produktu turystycznego jako elementu budowy tak zwanego „przemysłu wolnego czasu” w obrębie Miasta Krakowa i całego Województwa Małopolskiego w obliczu dużego zainteresowania militarną turystyką kulturową. Włączenie Twierdzy Kraków do Szlaku Frontu Wschodniego I Wojny Światowej przyczynia się do europejskiej i światowej promocji Województwa Małopolskiego oraz Miasta Krakowa. Nierozdzielne wartości – użytkowe, ekologiczne, estetyczno-krajobrazowe, historyczne – decydują o wysokim statusie Twierdzy jako zabytku kultury oraz jej atrakcyjności dla mieszkańców Małopolski oraz turystów.

Więcej archiwalnych fotografii oraz ilustracji znajdziecie w naszej galerii Twierdza Kraków.

dr inż. arch. Krzysztof Wielgus